شیخ فضل الله، سیاستمداری شناخته شده اما فقیهی ناشناخته

شیخ فضل الله، سیاستمداری شناخته شده اما فقیهی ناشناخته
شیخ فضل‌الله، سیاستمداری شناخته شده اما فقیهی ناشناخته است. محدث نوری از شیخ فضل‌الله به عنوان «مقتدای فقیهان برجسته» یاد می‌کند که «کوه علم است»؛ شهید مدرس از شیخ به عنوان «اعلم علمای وقت یاد» می‌کند. علامه امینی نیز ایشان را «شیخ‌الاسلام و‌المسلمین و برزگترین رهبر دینی در پایتخت» می‌خواند و بعد می‌افزاید «همانطور که موج، سیل‌آساست، امواج دانش و فضل و علم از عبارات شیخ شهید موج می‌زند». علاوه بر این، شهید مطهری در قضاوت تاریخی خود در مورد شیخ فضل‌الله، ایشان را «مجتهد مسَلَم العداله و عادل مسَلَم الاجتهاد» می‌نامد و خط بطلانی بر تمام تهمت‌هایی که ناجوانمردانه به شیخ می‌زنند، می‌کشد تا اینکه حضرت امام خمینی (ره) در مورد ایشان می‌فرماید «شیخ، مجاهد مجتهد دارای مقامات عالیه است».
شیخ فضل‌الله نوری بیست سال در عتبات عالیات، فقه، اصول، تفسیر و حدیث کار کرد اما پیش از اینکه به سامرا برود، رساله‌ای به نام «دُررُالتنظیم» تحریر می‌کند که در آن ۲۵ قاعده فقهی را در قالب ۵۰۱ بیت به نثر کشیده است. همچنین نه تنها مبانی آن قواعد فقهی را می‌گوید، بلکه به چالش فقیهان قله پوی شیعه هم می‌پردازد و آراء شهید اول، شهید ثانی، ملااحمدنراقی را نقد می‌کند. به این ترتیب مشخص می‌شود ایشان پیش از اینکه عازم عتبات شود، کتاب‌های مهم فقهی را کار کرده و صاحب نظر است. لازم به ذکر است شیخ در جوانی خودش را پیدا کرد، زود حرکت کرد و زود به مقصد رسید. چنین شخصیتی می‌تواند به پای استقلال و تمامیت ارضی ایران بایستد چون به خودباوری رسیده است. درضمن یکی از ویژگی‌های ممتاز شیخ فضل‌الله نوری، زمان‌شناسی، جریان‌شناسی، رجال‌شناسی، غرب شناسی و به معنای عمیق خودش دانش دشمن‌شناسی است.
این خیلی مهم است که یک عالم دینی بداند درد و دغدغه اصلی زمانه‌اش چیست؛ دقیقا درکجا ایستاده، باید کدام افق را پیش رو داشته باشد؛ کدام حقیقت را فریاد کند و حنجره پاسخگوی کدام نیاز زمان باشد. شیخ فضل الله نماد بارز این جریان است.